«Φώς Χριστού φαίνει πάσι» και «Κατενθυνθήτω» στη Λειτουργιά των Προηγιασμένων Δώρων

Παναγιώτη Ι. Σκάλτση

Από τα ωραιότερα στοιχεία της Προηγιασμένης, χαρακτηριστικά της Λειτουργίας αυτής ως εσπερινής σύναξης, είναι ο σταυροειδής φωτισμός - ευλογία1 του λαού με τη σχετική εκφώνηση «φώς Χριστού φαίνει πάσι», και η ψαλμωδία του «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιον σου...»2 μετά από τα αναγνώσματα.

Το πρώτο λέγεται από τον ιερέα μαζί με το «Σοφία ορθοί»3 μετά το Παλαιοδιαθηκικό ανάγνωσμα από τη Γένεση, το δεύτερο προκείμενο πού ακολουθεί, και το Κέλευσον πού λέει ο αναγνώστης.4 Τότε ο ιερέας κρατώντας θυμιατό στο δεξί χέρι και λαμπάδα, μανουάλιον μετά κηρού, στο αριστερό, στέκεται μπροστά στην Αγία Τράπεζα και φωτίζει σταυροειδώς το λαό, λέγοντας το «Σοφία-ορθοί». Κατόπιν σφραγίζει σταυροειδώς πάλι το λαό, λέγοντας το «φως Χριστου φαίνει πασι».5

Για τη λειτουργική και θεολογική σημασία αυτής της ευλογίας έχουν εκφρασθεί διάφορες απόψεις. Κατά μίαν ερμηνεία το «φως Χριστού»... αναφέρεται στα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης, των οποίων οι συγγραφείς φωτίσθηκαν και εμπνεύσθηκαν από το φως του Χριστού. Επομένως, πρέπει να σχετισθούν με το αληθινό φως της θεογνωσίας πού πηγάζει από το Χριστό και να ερμηνευθούν στην προοπτική του ευαγγελικού φωτός.6

Ο Σμέμαν μιλά για την εκπλήρωση των προφητειών στο πρόσωπο του Χριστού7, και ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης δικαιολογεί την ένταξη της εν λόγω φράσης μεταξύ των δύο αναγνωσμάτων ως εξής• Η μεν Γένεσις τα απαρχής διηγείται, την δημιουργίαν των όντων και την έκπτωσιν τού Αδάμ. Η Παροιμία δε αινιγματωδώς τα περί τού Υιού τού Θεού εκδιδάσκει και τοις δι' αυτού υιοθετηθείσι παραινεί, ώσπερ υιοίς, και Σοφίαν αυτόν τον Υιόν ονομάζει και οίκον οικοδομήσαι εαυτή λέγει, το πανάγιον αυτού σώμα, ... και φώς εστί τα άνω και τα κάτω φωτίζων.8

Το αισθητό, λοιπόν, φώς πού ευλογείται και ανάπτεται την ώρα αυτή γίνεται τύπος του Χριστού, της Σοφίας του Θεού, για την οποίαν αινιγματωδώς κάνουν λόγο οι Παροιμίες•9 τι δε τύπον του αληθινού φωτός Ιησού Χριστού σημαίνει τούτο το φώς.10

Ορισμένοι επίσης συνδέουν το φώς Χριστού... με τους κατηχουμένους και κυρίως τους φωτιζόμενους, οι οποίοι από τα μέσα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής προετοιμάζονταν για το βάπτισμα πού γινόταν το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Το φώς του Χριστού φαίνει πάσι, και περισσότερο στους φωτιζόμενους,11 των οποίων μάλιστα σε μία ευχή ζητείται ο καταυγασμός της διάνοιάς των.12 Το φώς του βαπτίσματος, ενσωματώνοντας τους κατηχουμένους στο Χριστό, θα ανοίξει το νου τους στην κατανόηση των ρημάτων Του.13

Ο συσχετισμός αυτός όμως, σημειώνει ο καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης, είναι εντελώς εξωτερικός• Στην εσπερινή σύναξι δεν παρίσταντο μόνον οι κατηχούμενοι και οι φωτιζόμενοι, αλλά και οι πιστοί. Το φώς Χριστού εξ άλλου λέγεται σ' όλες τις Προηγιασμένες και προ της Τετάρτης της Μεσονηστισίμου εβδομάδος ημέρες, κατά τις οποίες δεν παρίστατο η τάξις των φωτιζόμενων, γιατί δεν είχε ακόμη συγκροτηθεί. Αλλά και κατά τον Γ αιώνα, οπότε για πρώτη φορά απαντά το «φώς Χριστού..» στην Προηγιασμένη14, οι διακρίσεις των τάξεων των κατηχουμένων είχαν πιά ατονήσει.15
Οι ρίζες επομένως της λειτουργικής αυτής πράξης θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού, και οπωσδήποτε στο αρχαϊκότατο έθος, κατά το οποίο η υποδοχή του φωτός, το άναμμα των λύχνων στην εσπερινή σύναξη της Εκκλησίας συνοδευόταν με ύμνους, ευλογίες και επευφημίες.

Για τη συνήθεια αύτη μιλούν σαφέστατα ο Τερτυλλιανός,16 ο Ιππόλυτος Ρώμης17 κ.ά.18 Χαρακτηριστική βεβαίως είναι η μαρτυρία του Μεγάλου Βασιλείου, σύμφωνα με την οποία οι Πατέρες μας υποδέχονταν την χάριν τον εσπερινού φωτός όχι σιωπηλά, αλλά με ευχαριστία και με σχετικό ύμνο, την αρχαίαν φωνήν, το γνωστό δηλαδή τροπάριο του Εσπερινού, φως ιλαρόν, πού το έλεγε ο λαός.19

Ανάλογη επευφημία κατά την υποδοχή και ευλογία του εσπερινού φωτός είναι και το «φως Χριστού φαίνει πάσι», πού διασώθηκε στην Προηγιασμένη ως κατάλοιπο της αρχαίας εσπερινής λατρευτικής πράξης. Είναι ένα είδος αναδίπλωσης του επιλυχνίου ύμνου «φως ιλαρόν...»20
Κατά παλαιά συνήθεια το «φως Χριστού...», φράση πού τον τέταρτο-πέμπτο αιώνα τη βρίσκουμε χαραγμένη ολόκληρη η συντετμημένη σε λυχνίες21, το έλεγε ο διάκονος, ο οποίος μετέφερε και την αναμμένη λυχνία στην εσπερινή σύναξη του Ναού.22 Ήταν κατά κάποιον τρόπο σύνθημα για το άναμμα των φώτων, τα οποία μέχρι την ανάγνωση των Παροιμιών στην Προηγιασμένη ήσαν κλειστά.23

Από το φως Χριστού... άρχιζε ουσιαστικά και το έργο του νεωκόρου. Αυτό φαίνεται και από ορισμένες μαρτυρίες, σύμφωνα με τις οποίες το «Κέλευσον» δεν το έλεγε ο αναγνώστης, αλλά ο κανδηλάπτης, ζητώντας τρόπον τινά την άδεια να επιτελέσει το υπούργημά του.24

Τον αρχαίο τρόπο ανάμματος, μεταφοράς από το διάκονο και ευλογίας του εσπερινού φωτός στη λειτουργία των Προηγιασμένων, μας τον διασώζουν τόσο τα λειτουργικά χειρόγραφα, όσο και ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης. Κατ αυτόν η σταυροειδής σφράγιση και ευλογία του λαού δε γινόταν από το ιερό βήμα, αλλα από το μέσον του Ναού.

Εκεί κατέληγε ο διάκονος εν πομπή, μετά την ευλογία του φωτός πού ζητούσε από τον ιερέα,25 κρατών την λαμπάδα και το θυμιατήριον και προπορευόμενων των αναγνωστών... Και πληρωθείσης της Γενέσεως, φαίνεται ευθύς μετά των φώτων, τας βασιλικάς πύλας εισιών, ανισταμένων απάντων. Ος και εις το μέσον στας του Ναού, ποιείται σταυρού τύπον τω θυμιατηρίω εκφώνως λέγων «Σοφία ορθοί. Φώς Χριστού φαίνει πάσι.» Και εις το άγιον βήμα εισέρχεται.26

Η εισόδευση του διακόνου στο μέσον του Ναού, κατά τη μαρτυρία του Τυπικού της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως του ιγ' αιώνα, δε γινόταν μεταξύ των δύο αναγνωσμάτων, αλλα αμέσως μετά από αυτά. Και εις το τέλος των δύο αναγνωσμάτων λαμβάνει ο διάκονος το μανουάλιον και εισοδεύει λέγων το «φώς Χριστού φαίνει πάσι. Και ευθέως λέγει ο διάκονος Σοφία» και ο πρεσβύτερος «Ειρήνη πάσι» και ο ψάλτης το «Κατευθυνθήτω».27 Αυτή ήταν και η αρχική θέση του «φώς Χριστού...», πού σημαίνει ότι δεν έχει σχέση με τα αναγνώσματα, αλλα με το «Κατευθυνθήτω». Η μετάθεσίς του μεταξύ των αναγνωσμάτων έγινε αργότερα, προφανώς για να δοθή χρόνος για το άναμμα των φώτων του Ναού, ώστε κατά το «Κατευθυνθήτω» να είναι ο Ναός φωταγωγημένος.28

Από το σημείο μάλιστα αυτό αλλάζει και το κλίμα της όλης ακολουθίας και εισερχόμαστε στο κύριο μέρος της λειτουργίας των Προηγιασμένων, πού είναι η Θεία Κοινωνία. Το αξιοπαρατήρητο δε, πού εδώ μας ενδιαφέρει, είναι η επανάληψη του «Κατευθυνθήτω», δευτέρου στίχου του 140ου ψαλμού, και η κατανυκτική ψαλμωδία του έξι φορές από τον ιερέα και τους χορούς29, ενώ ο ιερέας θυμιά την Αγία Τράπεζα.30

Ο τρόπος ψαλμωδίας του, ως εφύμνιο δηλαδή μετά από κάθε στίχο και συγκεκριμένα τους 1, 3 και 4 του ψαλμού, με «Δόξα... Και νυν...» και με επανάληψη του μελωδικότερα στο τέλος ως περισσή31, μοιάζει με την ψαλμωδία των αντιφώνων του ασματικού τυπικού.32 Φαίνεται έτσι η σύνδεσή του με τον ασματικό εσπερινό, με τον οποιον αρχικά ήταν συνδεδεμένη η Προηγιασμένη στις ενορίες.33

Η όλη του επίσης δομή μοιάζει με αυτήν των προκειμένων. Ένας στίχος προτάσσεται του ψαλμού (πρόκειται) και προψάλλεται, ενώ υποψάλλεται ύστερα κατά τη στιχολογία του ψαλμού ολοκλήρου ή ορισμένων στίχων αυτού.34

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι το «Κατευθυνθήτω» αντιστοιχεί προς το προ του Αποστόλου προκείμενο ή το προ του Ευαγγελίου Αλληλουϊάριο35 και δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί ως «Κοινωνικό» πού ψαλλόταν σε μια εποχή πού η λειτουργία των Προηγιασμένων ήταν στο πρώτο στάδιο της ανάπτυξής της.36 Άλλωστε αυτό δείχνει και το γεγονός ότι στα χειρόγραφα του «Κατευθυνθήτω» προηγείτο το «Σοφία» ή το «Πρόσχωμεν» ή το «Σοφία-ορθοί». «Πρόσχωμεν. Ειρήνη πάσι», όπως συμβαίνει ακριβώς και στα προκείμενα. Ευαγγελικό ανάγνωσμα έχουμε στις Προηγιασμένες της Μεγάλης Εβδομάδος, καθώς επίσης Απόστολο και Ευαγγέλιο έχουμε στις μνήμες των εορταζομένων αγίων.37

Από την εξέταση της ιστορικής εξέλιξης και της λειτουργικής σχέσης της αρχαίας επευφημίας «φως Χριστού φαίνει πάσι» και του ψαλμικού στίχου «Κατευθυνθήτω ή προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιον σου» με την Προηγιασμένη, είδαμε ότι είναι διπλά και συμπορεύονται στην ακολουθία αυτή.
Έχουμε έτσι μία ευλογία του εσπερινού φωτός στο «φως Ιλαρόν...» και μία στο «φως Χριστού...». Έχουμε επίσης προσφορά θυμιάματος στους ψαλμούς του λυχνικού (140 κλπ.) και στο «Κατευθυνθήτω», πού όπως αναφέραμε ψάλλεται ασματικά ως προκείμενο των αναγνωσμάτων.

Το φαινόμενο αυτό εκφράζει ασφαλώς μία πανάρχαια παράδοση. Τα δύο αυτά στοιχεία είναι πολύ πιθανόν να προέρχονται από μία παμπάλαια λειτουργική παράδοση και υπήρχαν μαζί σε ένα τύπο παλαιού λυχνικού, πού δεν σώθηκε παρά μόνο μερικώς στην Προηγιασμένη.38

Μέσα στο κατανυκτικό πάντως κλίμα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, πού είναι ενταγμένη και η Προηγιασμένη, το «φώς Χριστού φαίνει πάσι» ανυψώνει το νου μας από το κτιστό φώς του κόσμου στο ιλαρό και άκτιστο φώς του Σωτήρα μας, καθόσον μάλιστα «το φώς το αληθινόν ημίν τοίς εν σκότει καθημένοις διά σαρκός έλαμψεν Ιησούς Χριστός, και του φωτός της χάριτος αυτού την οικουμένην επλήρωσε».39

Το δε «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιον σου» απαλύνει και μεταμορφώνει τις καρδιές μας ως ένας από τους ωραιότερους ύμνους μετανοίας, πού μας εισάγει στο δεύτερο μέρος της Προηγιασμένης40, ως «τι φάρμακον σωτήριον και αμαρτημάτων καθάρσιον»41 κατά την περίοδο της πορείας και προετοιμασίας μας για το Άγιον Πάσχα και την Ανάσταση.

Σημειώσεις
1. Δ. Ν. Μωραΐτου, Η λειτουργία των Προηγιασμένων (Παράρτημα της Επιστημονικής Επετηρίδας της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 1955, σ. 80.
2. Ψαλμ. 140, 2.
3. Παλαιότερα λεγόταν από το διάκονο ή το Σοφία ορθοί από το διάκονο ως παρακέλευση για τον καθορισμό της στάσης του λαού, και το φώς Χριστού... από τον ιερέα. Βλ. Ι. Μ. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων (Κείμενα Λειτουργικής, 8). Θεσσαλονίκη 21978, σ. 15. Π. Ν. Τρεμπέλα, Αι τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις κώδικας, Αθήναι 1982, σ. 206.
4. Ί. Μ. Φουντούλη, π.π., σ. 15. Π. Ν. Τρεμπέλα, π.π., σ. 197.
5. Ί. Μ. Φουντούλη, π.π., σ. 77.
6. Δ. Ν. Μωραΐτου, π.π., σ. 95. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Β, έκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1989, σ. 217.
7. A. Schmemann, Μεγάλη Σαρακοστή πορεία προς το Πάσχα, Μετάφρ. από τα Αγγλικά: Ελένη Γκανούρη, έκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1984, σ. 87.
8. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ΤΝΔ, PG 155, 657 BC.
9. Ί. Μ. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων, σ. 16.
10. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ΤΝΔ, PG 155, 657 C.
11. Δ. Ν. Μωραΐτου, π.π., σ. 95.
12. Ευχή υπέρ των προς το άγιον φώτισμα empeπιζομένων Έπίφανον, δέσποτα, το πρόσωπον σου έπί τους προς το φώτισμα βύτρβπιζομένους....
13. A. Schmemann, π.π, σ. 95.
14. Κώδικες Πάτμου 266, Τ. Σταύρου 40. Βλ. J. Mateos, Le Typicon de la Grande Église, Tom. I (Orientalia Christiana Analecta, 165), Roma 1962, σ. 246.
15. Ί. Μ. Φουντούλη, Απάντησες..., τ. Β, σ. 217.
16. Απολογία 1, 39.
17. G. Dix, The Apostolic Tradition of St. Hippolytus of Rome, London: S.P.C.K. 1937, σ. 50-51.
18. Ν. Ουσπένσκυ, Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Ιστορία και πράξη, Μετάφρ., Σχόλια Μ. Πρωτ/ρου Δημ. Βακάρου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 59-65.
19. Μ. Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος, PG 32, 205. Για τον ύμνο αυτό βλ. Άλ. Σ. Κορακίδου, Αρχαίοι ύμνοι: 1. Η Επιλύχνιος Ευχαριστία φως ιλαρόν αγίας δόξης..., Αθήναι 1979.
20. Ί. Μ. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων, σ. 16.
21. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Β, σ. 218-219. N. D. Uspensky, π.π., σ. 61-62.
22. Για τη συνήθεια να μεταφέρει ο διάκονος τη λυχνία στην εσπερινή σύναξη, βλ. I. E. Rahmani, Testamentum Domini nostri Jesu Christi, Mainz 1899, σ. 2, 11. Horner, The statutes of the Apostles of Canones Ecclesiastici, London 1904, σ. 159161. N. D. Uspensky, π.π., σ. 61-62.
23. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ΤΝΒ. PG 155, 653Β: Ουδέ φώτα ανάπτονται άχρι και της παροιμίας εν τη Προηγιασμένη λειτουργία.
24. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Β, σ. 220.
25. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ΤΝΔ, PG 155, 657 CD: Διακόνου συλλειτουργούντος ιερεί, προσέρχεται αυτώ ούτος η τω αρχιερεί λετουργούντι. Και λαμπάδα ανάπτων, προ του εξελθείν, φησίν Ευλόγησον, δέσποτα, το φως. Και ο αρχιερεύς ή ο ιερεύς, ευλογών το φως, φησίν Ότι συ ει ο φωτισμός ημών, Χριστέ ο Θεός ημών, πάντοτε. Και ούτω προ της Παροιμίας εξέρχεται ο διάκονος.
26. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ,PG 155, 657 A. Βλ. καί Δ. Ν. Μωραΐτου, π.π., σ. 89. N. D. Uspensky, π.π., σ. 6263. Ί. Μ. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων, σ. 15. Του ιδίου, Απαντήσεις..., τ. Β, σ. 219.
27. J. Mateos, π.π., σ. 246.
28. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Β, σ. 220-221.
29. Η συνήθεια αυτή είναι νεότερη και μαρτυρείται από το ΙΣΤ αιώνα. Μέχρι την εποχή εκείνη το Κατευθυνθήτω ψαλλόταν από το λαό. Γι αυτό και στις πηγές μαρτυρείται ότι ο ψάλτης κατήρχετο του Κατευθυνθήτω. Βλ. Π. Ν. Τρ6μπέλα, Αι τρείς Λειτουργίαι..., σ. 206. Δ. Ν. Μωραΐτου, π.π., σ. 80.
30. Ί. Μ. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, έκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 21984, σ. 53. N. D. Uspensky, π.π σ. 56-57. Κατά την ψαλμωδία του Κατευθυνθήτω ... γίνονται τρεις μεγάλες μετάvοιες ή κατά μίαν άλλη παράδοση οι πιστοί γονατίζουν. Βλ. Π. Ρομπότου, Λειτουργική, εν Αθήναις 1869, σ. 257.
31. Ί. Μ. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων, σ. 36.
32. V. Janeras, La partie vespérale de la liturgie byzantine des présanctifiés, Orientalia Christiana Periodica, 30 (1964) 207-209.
33. Ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης περιγράφει αυτήν ακριβώς την τάξη. Βλ. Διάλογος, ΤΝΓΤΝΕ, PG 155, 656 C 660 Α. Δ. Μωραΐτου, π.π., σ. 8791. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Γ, σ. 107-108. Του ιδίου, Λειτουργικές ιδιομορφίες των ακολουθιών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, στο Αξίες και Πολιτισμός. Αφιέρωμα στον Καθηγητή Ευάγγελο Θεοδώρου, έκδ. Τήνος, Αθήνα 1991, σ. 234. Για το θέμα αυτό βλ. και M. Arranz, La Liturgie des Présenctifiés de lancien Euchologe byzantin, Orientalia Christiana Periodica 47 (1981) 332-388.
34. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Γ, σ. 105-106.
35. Π. Ν. Τρεμπέλα, Αι τρεις Λειτουργίαι..., σ. 206.
36. A. Schmemann, π.π., σ. 67.
37. Ί. Μ. Φουντούλη, Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων, σ. 17. Π. Ν. Τρεμπέλα, Αι τρεις Λειτουργίαι..., σ. 206.
38. V. Janeras, π.π. Ί. Μ. Φουντούλη, Απαντήσεις..., τ. Γ, σ. 108-109.
39. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, ΤΝΔ, PG 155, 657 Β.
40. A. Schmemann, π.π, σ. 67.
41. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία εις τον ρμ ψαλμόν, ΕΠΕ 7, 274.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2003