Τα τελώνια

Πως να κατανοήσουμε τα τελώνια;

π.Seraphim Rose

   Απόσπασμα από το βιβλίο:
Η Ψυχή μετά το Θάνατο (The Soul After Death)-
Ε' Έκδοση -2004

     Ίσως καμιά άποψη της Ορθόδοξης εσχατολογίας δεν έχει παρανοηθεί τόσο, όσο η σχετική με το φαινόμενο των εναέριων τελωνίων. Πολλοί απόφοιτοι των σημερινών νεωτεριστικών Ορθόδοξων σχολών τείνουν να απορρίπτουν γενικά το όλο φαινόμενο ως ένα είδος «μεταγενέστερης προσθήκης» στην Ορθόδοξη διδασκαλία, η ως ένα είδος «φανταστικού» κόσμου που δεν είναι θεμελιωμένος στα κείμενα των Γραφών ή των Πατέρων ή στην πνευματική πραγματικότητα. Τέτοιοι φοιτητές αποτελούν τα θύματα μίας ορθολογιστικής εκπαίδευσης, η οποία στερείται εκλεπτυσμένης αντίληψης σχετικά με τα διαφορετικά επίπεδα πραγματικότητας που συχνά περιγράφονται στα Ορθόδοξα κείμενα, αλλά και με τα διαφορετικά εννοιολογικά επίπεδα που συχνά απαντώνται στα κείμενα των Γραφών ή των Πατέρων. Η υπερβολική έμφαση που προσδίδει η σύγχρονη ορθολογιστική εκπαίδευση στην «κατά γράμμα» έννοια των κειμένων καθώς και μία «ρεαλιστική» ή «κοσμική» κατανόηση των γεγονότων που περιγράφονται στην Αγία Γραφή και στους Βίους Αγίων καταλήγουν να επισκιάζουν ή να εξαφανίζουν τελείως τα πνευματικά νοήματα και τις πνευματικές εμπειρίες που συχνά είναι πρωτεύοντα στις Ορθόδοξες πηγές. Για το λόγο αυτό, ο Επίσκοπος Ιγνάτιος, ο οποίος από τη μία ήταν ένας «οξυδερκής» σύγχρονος διανοούμενος και από την άλλη ένα γνήσιο και ταπεινό τέκνο της Εκκλησίας, μπορεί να αποτελέσει την κατάλληλη γέφυρα μέσα από την οποία οι σημερινοί Ορθόδοξοι διανοούμενοι να βρύων το δρόμο της επιστροφής προς την αληθινή παράδοση της Ορθοδοξίας.

Πριν παρουσιάσουμε εκτενέστερα τη διδασκαλία του Επισκόπου Ιγνατίου περί των εναέριων τελωνίων, αξίζει να σημειώσουμε τις επιφυλάξεις που διατυπώνουν δύο Ορθόδοξοι στοχαστές, ένας σύγχρονος και ένας αρχαίος, για όσους προχωρούν στην εξερεύνηση της υπερκόσμιας πραγματικότητας.

     Το 19ο αιώνα, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Μόσχας, πραγματευόμενος το θέμα της κατάστασης των ψυχών μετά το θάνατο, γράφει: «Πρέπει να σημειώσουμε ότι, όπως ακριβώς συμβαίνει γενικά με τις αναπαραστάσεις των στοιχείων του πνευματικού κόσμου για εμάς που είμαστε ενδεδυμένοι με τη σάρκα, ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία είναι ανθρωπομορφικά και λιγότερο ή περισσότερο αντιληπτά μέσω των αισθήσεων είναι αναπόφευκτα παρόντα. Έτσι, ειδικότερα, αυτά τα χαρακτηριστικά ενυπάρχουν και στη λεπτομερή διδασκαλία περί τελωνίων τα οποία διαβαίνει η ψυχή μετά τον αποχωρισμό της από το σώμα». Συνεπώς πρέπει να εδραιώσουμε στη μνήμη μας την οδηγία την οποία έδωσε ο άγγελος στον άγ. Μακάριο Αλεξανδρείας ευθύς αφότου άρχισε να του μιλά για τα τελώνια: Να δέχεστε τα γήινα εδώ ως το πιο αδύναμο είδος αναπαράστασης των ουρανίων. Πρέπει να φανταζόμαστε τα τελώνια όχι με μία χονδροειδή και αισθητή, αλλά - όσο είναι δυνατό για μας -με μία πνευματική έννοια, και να μην αγκιστρωνόμαστε σε λεπτομέρειες οι οποίες παρουσιάζονται ποικιλοτρόπως σε διάφορους συγγραφείς και διηγήσεις της ίδιας της Εκκλησίας, μολονότι η βασική ιδέα των τελωνίων είναι μία και η αυτή.»10

Μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα από τέτοιες λεπτομέρειες που δεν πρέπει να ερμηνεύονται με «χονδροειδή» και «αισθητό» τρόπο παρατίθενται από τον άγ. Γρηγόριο τον Διάλογο στο Τέταρτο Βιβλίο των Διαλόγων του, το οποίο, όπως έχουμε ήδη δει, είναι ειδικά αφιερωμένο στο θέμα της μετά θάνατον ζωής.
Έτσι, περιγράφοντας το μεταθανάτιο όραμα κάποιου Ρεπαράτου, ο οποίος είδε έναν αμαρτωλό ιερέα να καίγεται στην κορυφή μίας τεράστιας νεκρικής πυράς, ο άγ. Γρηγόριος σημειώνει: «Εξάλλου ο Ρεπαράτος είδε πυρά να παρασκευάζεται, όχι γιατί στον άδη καίνε ξύλα για να βάλουν φωτιά, αλλά υπό το πρίσμα του ότι θα τα διηγείτο στους ζωντανούς. Έτσι είδε να χρησιμοποιούνται για τον εμπρησμό των φαύλων ανθρώπων εκείνα τα υλικά, με τα οποία συνήθως τρέφεται το σωματικό πυρ στους ζωντανούς, ούτως ώστε ακούγοντας για τα συνηθισμένα, με αυτά να μαθαίνουν τι φόβο πρέπει να έχουν για τα ασυνήθιστα».11      Σε μία άλλη περίπτωση, ο άγ. Γρηγόριος περιγράφει το πως ένας άνδρας στάλθηκε πίσω στη ζωή μετά το θάνατο του εξ αιτίας ενός «λάθους» - κάποιος άλλος με το ίδιο όνομα ήταν αυτός που είχε κληθεί να φύγει από τη ζωή, κάτι που έχει επίσης συμβεί και στις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες - και κατόπιν προσθέτει: «Όταν γίνεται αυτό, δεν πρόκειται για λάθος, αλλά για νουθεσία. Γιατί η θεϊκή αγαθότητα κατά μεγάλη δωρεά της ευσπλαχνίας Της οικονομεί, ώστε μερικοί ακόμη και μετά την έξοδο ξαφνικά ξαναγυρίζουν στο σώμα, και αρχίζουν τελικά να φοβούνται τις βασάνους τού άδη, τώρα που τις είδαν, κι ας μην πίστευαν προηγουμένως, όταν τις άκουγαν».12
Αναφερόμενος επίσης σε κάποιον άνθρωπο ο οποίος σε μεταθανάτιο όραμα είδε σπίτια καμωμένα από χρυσό στον παράδεισο, ο άγ. Γρηγόριος σχολιάζει: «Ποιος, που έχει σώας τας φρένας, θα καταλάβαινε έτσι;... δηλαδή είναι οπωσδήποτε σίγουρο πως θα κτίσει τη μονή του από χρυσό, επειδή είναι χάρη στην απλοχεριά των ελεημοσυνών του που θα αξιωθεί τού αιωνίου φωτός.»13

Σε επόμενα κεφάλαια θα έχουμε την ευκαιρία να πούμε περισσότερα σχετικά με τη διαφορά μεταξύ οράσεων τού άλλου κόσμου και πραγματικών «εξωσωματικών» εμπειριών τού κόσμου τούτου - οι εμπειρίες των τελωνίων, και πολλές από τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες, σαφώς ανήκουν στην τελευταία κατηγορία, όμως, προς το παρόν, μας είναι αρκετό να συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να προσεγγίζουμε με επιφυλακτικότητα και σοβαρότητα όλες τις εμπειρίες από τον άλλο κόσμο. Κανείς άνθρωπος ο οποίος έχει επίγνωση της Ορθόδοξης διδασκαλίας δε θα έλεγε ότι τα τελώνια δεν είναι «αληθινά», ότι δε βιώνονται από την ψυχή μετά το θάνατο. Πρέπει όμως να έχουμε οπωσδήποτε υπόψη μας ότι αυτές οι εμπειρίες δεν εκδηλώνονται στον τραχύ, υλικό μας κόσμο" ότι τόσο ο χρόνος όσο και ο χώρος, αν και προφανώς υφίστανται, έχουν μία τελείως διαφορετική έννοια από αυτήν με την οποία τους αντιλαμβανόμαστε στη γη" και τέλος, ότι όλες οι αναφορές τέτοιων εμπειριών σε γήινη γλώσσα αποτυγχάνουν να εκφράσουν την πραγματικότητα. Οποιοσδήποτε διαθέτει μία εξοικείωση με το είδος της Ορθόδοξης γραμματείας που περιγράφει τη μεταθανάτια πραγματικότητα κατά κανόνα γνωρίζει πως να διακρίνει ανάμεσα στις πνευματικές πραγματικότητες που περιγράφονται εκεί και τις δευτερεύουσες λεπτομέρειες που μπορεί μερικές φορές να εκφράζονται σε συμβολική η φανταστική γλώσσα. Συνεπώς, φυσικά, δεν υπάρχουν ορατά «σπίτια» ή «θάλαμοι» στον αέρα όπου συλλέγονται τα «τέλη», και όπου αναφέρεται ότι υπάρχουν «ρολά παπύρου ή περγαμηνής» και άλλα όργανα γραπτής καταχώρησης των αμαρτιών, ή «ζυγαριές» με τις οποίες ζυγίζονται οι αρετές, ή «χρυσός» με τον οποίο πληρώνονται τα «χρέη» - σε όλες αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να κατανοήσουμε σωστά τις παραπάνω εικόνες ως συμβολικά η ερμηνευτικά μέσα που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν την πνευματική πραγματικότητα την οποία αντιμετωπίζει εκείνη την ώρα ή ψυχή.
     Το εάν ή όχι η ψυχή όντως βλέπει τις εικόνες αυτές, λόγω της ισόβιας συνήθειάς της να βλέπει την πνευματική πραγματικότητα μόνον μέσω των σωματικών αισθήσεων, ή το εάν αργότερα μπορεί να θυμηθεί την εμπειρία μόνο μέσω της χρήσης τέτοιων εικόνων, ή το εάν απλώς αδυνατεί να εκφράσει αυτό που έχει βιώσει με κάποιον άλλο τρόπο, όλα αυτά συνιστούν ένα τελείως δευτερεύον ερώτημα που δε φαίνεται ότι ήταν σημαντικό για τους άγιους Πατέρες και τους συγγραφείς των Βίων Αγίων οι οποίοι έχουν καταγράψει τέτοιες εμπειρίες. Το βέβαιο είναι ότι όντως υπάρχει ένας έλεγχος από τους δαίμονες, οι οποίοι εμφανίζονται με μία τρομακτική αλλά ανθρώπινη μορφή, κατηγορούν τον άνθρωπο που μόλις έχει πεθάνει για τις αμαρτίες του και κυριολεκτικά προσπαθούν να αρπάξουν με τη βία το λεπτό σώμα της ψυχής, το οποίο κρατούν σφιχτά και σταθερά οι άγγελοι" και όλα αυτά συμβαίνουν στον αέρα που βρίσκεται από πάνω μας και μπορούν να τα δουν μόνον εκείνοι που οι οφθαλμοί τους έχουν ανοιχθεί στην πνευματική πραγματικότητα.

Ας επανέλθουμε τώρα στην παράθεση της Ορθόδοξης διδασκαλίας περί τελωνίων από τον Επίσκοπο Ιγνάτιο:

Πατερικές μαρτυρίες για τα τελώνια

«Η διδασκαλία περί τελωνίων είναι η διδασκαλία της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία - η έμφαση είναι τού ίδιου τού Επισκόπου Ιγνατίου - ότι ο απόστολος Παύλος μιλά γι' αυτά όταν δηλώνει δημόσια ότι οι χριστιανοί πρέπει να διεξάγουν πάλη με τα πονηρά πνεύματα που βρίσκονται κάτω από τους ουρανούς: «ότι ουκ έστιν ημίν η πάλη προς αίμα και σάρκα, αλλά προς τας αρχάς, προς τας εξουσίας, προς τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, προς τα πνευματικά της πονηρίας εν τοις επουρανίοις» (Προς Εφεσίους 6:12).14 Αυτήν τη διδασκαλία τη βρίσκουμε στην πρωτοχριστιανική Εκκλησιαστική παράδοση και στις προσευχές της Εκκλησίας».15
Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει πολλά αποσπάσματα από τη διδασκαλία αγίων Πατέρων σχετικά με τα τελώνια, μερικά από τα οποία θα παραθέσουμε και εμείς αμέσως παρακάτω.
Ο Μέγας Αθανάσιος, στο πασίγνωστο έργο του Βίος τού άγ. Αντωνίου τού Μεγάλου,16 περιγράφει πως ο άγ. Αντώνιος, «κάποτε, την ώρα τού φαγητού, εκεί που σηκώθηκε να προσευχηθή γύρω στην ενάτη ώρα (σημερινή 3μ.μ.), ένοιωσε μέσα του να συναρπάζεται νοερά" και το παράδοξο, ότι στεκόταν κι έβλεπε τον εαυτό του σαν να ήταν έξω από τον εαυτό του, και πως τον οδηγούσαν άγγελοι στον αέρα. Έπειτα έβλεπε μερικούς μοχθηρούς και φοβερούς (δαίμονας) να στέκονται στον αέρα και να θέλουν να τον εμποδίσουν να μη διαβή (προς τον ουρανό). Επειδή εκείνοι που τον οδηγούσαν (οι Άγγελοι τού Θεού) αντιμάχονταν, αυτοί τους ζητούσαν το λόγο πως και γιατί παίρναν την ευθύνη του. Ήθελαν να ζητήσουν λογαριασμό της ζωής του από τότε που γεννήθηκε. Αλλά τους εμπόδιζαν οι οδηγούντες τον Αντώνιον, λέγοντάς τους:

- Τα μεν αμαρτήματα από της γεννήσεώς του τα έσβησε ο Κύριος, αφ' ότου δε έγινε μοναχός και αφοσιώθηκε στο Θεό σας επιτρέπομε να κάμετε λόγο.Τότε επειδή οι δαίμονες κατηγορούσαν μόνον χωρίς να έχουν και επιχειρήματα, αφέθηκε ελεύθερος και ανεμπόδιστος ο δρόμος και αμέσως είδε τον εαυτό του σαν να ερχόταν και να στέκεται κοντά του και ήταν πάλιν ο ίδιος ο Αντώνιος (όπως πριν).
Τότε, ξέχασε τελείως το φαγητό και έμεινε το υπόλοιπον της ημέρας και όλη την νύχτα στενάζοντας και προσευχόμενος. Διότι θαύμαζε βλέποντας με πόσους εχθρούς έχουμε να παλέψωμε, και πόσους κόπους έχει να καταβάλη κανείς για να διαβή τον αέρα (προς τον ουρανό). Θυμόταν και πως αυτά εννοούσε ο απόστολος όταν έλεγε: «ότι ουκ έστιν ημίν η πάλη προς αίμα και σάρκα, αλλά προς τας αρχάς, προς τας εξουσίας, προς τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, προς τα πνευματικά της πονηρίας εν τοις επουρανίοις» (Προς Εφεσίους 6:12),17 «τον άρχοντα της εξουσίας του αέρος» (Προς Εφεσίους 2:2).18 Ο απόστολος γνωρίζει ότι τα εναέρια πνεύματα επιζητούν ένα και μόνον πράγμα, το πως να εμποδίσουν την ελεύθερη άνοδο μας στον ουρανό, και αγωνίζονται με διακαή πόθο να μας στερήσουν αύτη τη δυνατότητα. Έτσι, μας παρακινεί: «αναλάβετε την πανοπλίαν του Θεού, ίνα δυνηθήτε αντιστήναι εν τη ημέρα τη πονηρά (Προς Εφεσίους 6:13),19 «Ίνα ο εξ εναντίας εντραπή μηδέν έχων περί ημών λέγειν φαύλον» (Προς Τίτον 2:.20

Ο άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, περιγράφοντας την ώρα τού θανάτου, διδάσκει: «Στο ταξίδι μας μέσα από τον αέρα, θα έχουμε ανάγκη από πολλές προσευχές, πολλούς βοηθούς, πολλές αγαθοεργίες καθώς και από την αδιάλειπτη μεσιτεία των αγίων αγγέλων. Αφού ακόμα κι όταν ταξιδεύουμε σε κάποια ξένη χώρα ή άγνωστη πόλη έχουμε ανάγκη από κάποιον οδηγό, πόσο περισσότερη ανάγκη θα έχουμε τότε από οδηγούς και βοηθούς οι οποίοι θα μας περάσουν μέσα από τις αόρατες δυνάμεις και τους κοσμοκράτορες τού σκοτεινού τούτου κόσμου που κατοικούν στον αέρα και ονομάζονται κατήγοροι και εισπράκτορες τελών.»21

Ο άγ. Μακάριος ο Μέγας γράφει: «Συ, όμως, ακούοντας ότι υπάρχουν ποταμοί δρακόντων, στόματα λεονταριών και σκοτεινές δυνάμεις που βρίσκονται κάτω από τον ουρανό, και φωτιά που καίει και κοχλάζει στα μέλη, τα θεωρείς αυτά σαν ανύπαρκτα, επειδή δε γνωρίζεις ότι αν δε δεχθείς τον αρραβώνα τού αγίου Πνεύματος, «ο δε βεβαιών ημάς συν υμίν εις Χριστόν και χρίσας ημάς Θεός, ο και σφραγισάμενος ημάς και δους τον αρραβώνα του Πνεύματος εν ταις καρδίαις ημών.» (Προς Κορινθίους Β' 1:21-22)22 - όταν η ψυχή θ' αποχωρίζεται από το σώμα, θα κυριαρχήσουν πάνω σ' αυτήν και δε θα σ' αφήσουν ν' ανεβείς στους ούρανούς.»23

Ο άγ. Ησαΐας ο Έγκλειστος, Πατέρας της Φιλοκαλίας που έζησε τον 6ο αιώνα, διδάσκει ότι οι Χριστιανοί «θα πρέπει καθημερινά να έχουμε το θάνατο μπροστά στα μάτια μας και να ανακρίνουμε τον εαυτό μας κάθε μέρα, ώστε η ψυχή μας να χωριστεί ανώδυνα από το σώμα εκείνη την ώρα και να διέλθει από τις δυνάμεις τού σκότους που μέλλουν να τη συναντήσουν στον αέρα.»24
«Όταν η ψυχή εξέλθει από το σώμα τη συνοδεύουν οι άγγελοι" και ύστερα οι δυνάμεις τού σκότους βγαίνουν να τη συναντήσουν, θέλοντας να την αρπάξουν και ελέγχοντάς την μήπως τυχόν βρουν κάτι δικό τους σ' αύτήν.»25
Παρομοίως, ο άγ. Ησύχιος, Πρεσβύτερος Ιεροσολύμων, ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα, διδάσκει: «Θα έρθει και σε μας η ώρα τού θανάτου, θα έρθει και δεν είναι δυνατό να τον αποφύγομε. Και είθε τότε, όταν έρθει ο άρχοντας τού κόσμου και τού αέρα, να βρει τα αμαρτήματά μας λίγα και μηδαμινά για να μη μας ελέγξει στ' αλήθεια.»26

Ο άγ. Γρηγόριος ο Διάλογος (+604) γράφει στις Ομιλίες του στα Ευαγγέλια: «Πρέπει να συλλογιζόμαστε βαθιά πόσο φρικιαστική θα είναι για μας η ώρα τού θανάτου, πόσος τρόμος θα καταλάβει εκείνη την ώρα την ψυχή μας, πόσο έντονα θα θυμηθούμε όλες τις αμαρτίες μας και θα λησμονήσουμε όλες τις περασμένες ευτυχισμένες στιγμές της επίγειας ζωής μας, πόσο φόβο θα νιώσουμε, και πόση ανησυχία ενώπιον τού Κριτή. Την ώρα τού θανάτου τα μοχθηρά πνεύματα θα γυρέψουν να μάθουν από την απερχόμενη ψυχή τα όσα έπραξε κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής της" τότε θα παρουσιάσουν μπροστά της τις αμαρτίες προς τις οποίες την είχαν προδιαθέσει, έτσι ώστε να τη σύρουν στο μαρτύριο ως συνεργό τους. Γιατί όμως μιλάμε μόνον για την αμαρτωλή ψυχή, αφού τα μοχθηρά πνεύματα πλησιάζουν ακόμα και τους εκλεκτούς ανάμεσα στους αποθνήσκοντες και ζητούν τους δικούς τους, αυτούς τους οποίους έχουν καταφέρει να κατακτήσουν; Ανάμεσα στους ανθρώπους υπήρξε μόνον Ένας ο Οποίος πριν από το Πάθος του είπε άφοβα: «ουκέτι πολλά λαλήσω μεθ' υμών έρχεται γαρ ο του κόσμου άρχων, και εν εμοί ουκ έχει ουδέν» (Κατά Ιωάννην 14:30)27».28

Ο άγ. Εφραίμ ο Σύρος (+373) περιγράφει με τον ίδιο τρόπο την ώρα τού θανάτου και την κρίση στα τελώνια: «Τη στιγμή που θα φθάσουν στη συνέχεια οι δεσποτικές δυνάμεις, τη στιγμή που θα κατεβούν οι φοβερές στρατιές, όταν οι θείοι ψυχοπομποί θα καλέσουν την ψυχή να αναχωρήσει από το σώμα, όταν ο αλύγιστος Άγγελος θα ζητά να μας σύρει με τη βία στο δικαστήριο, και όταν τον αντικρίσει αυτόν ο ταλαίπωρος άνθρωπος... θα συγκλονισθεί ολόκληρος, θα τρέμει ολόκληρος, θα ταραχθεί ολόκληρος... Τότε παραλαμβάνοντας οι άγγελοι την ψυχή δια μέσου τού αέρος, πηγαίνουν στον τόπο όπου στέκονται οι αρχές, οι εξουσίες και οι κοσμοκράτορες των εχθρικών δυνάμεων, οι σκληροί κατήγοροί μας, οι φοβεροί τελώνες και ελεγκτές και εισπράκτορες, οι οποίοι τη συναντούν στον αέρα, ελέγχοντας, εξετάζοντας, παρουσιάζοντας τα αμαρτήματα και τα χρέη τού ανθρώπου, της νιότης και των γηρατειών, όσα έκανε με τη θέλησή του και όσα χωρίς τη θέλησή του, με έργα, με λόγια, με σκέψεις. Μεγάλος θα είναι ο φόβος εκεί, μεγάλος θα είναι ό τρόμος της ταλαίπωρης ψυχής. Θα είναι απερίγραπτη η πίεση που θα δοκιμάζει τότε, καθώς αυτή θα κρατιέται, θα συνταράζεται, θα συκοφαντείται, θα σπρώχνεται, θα εμποδίζεται από το πλήθος των μυριάδων εχθρών, για να μην κατοικήσει στο φως, για να μην μπει στη χώρα των ζώντων. Και από τη μια, οι άγιοι Άγγελοι παραλαμβάνουν την ψυχή και την οδηγούν...»29
     Αλλά και οι ακολουθίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας περιέχουν πολλές αναφορές στα τελώνια. Έτσι, στην Oκτώηχο, έργο τού αγ. Ιωάννη τού Δαμασκηνού, Πατέρα τού 8ου μ. Χ. αιώνα διαβάζουμε: «Ω Παρθένε, την ώρα τού θανάτου μου διάσωσέ με από τα χέρια των δαιμόνων, και την κρίση, και την κατηγορία, και τη φοβερή δοκιμασία, και από τα φθονερά τελώνια, και τον μανιασμένο άρχοντα και την αιώνια καταδίκη, Ω Μητέρα τού Θεού.30«Όταν έρθει η ώρα να διαχωρισθεί βίαια η ψυχή μου από τα μέλη τού σώματος τότε μεσίτευσε για μένα, Θεονύμφευτε, ώστε να διέλθω ανεμπόδιστα από τους άρχοντες τού σκότους που βρίσκονται στον αέρα».31

O Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει δεκαεπτά άλλα τέτοια παραδείγματα από λειτουργικά βιβλία, τα οποία φυσικά δεν απαρτίζουν το πλήρες σύνολο των σχετικών αναφορών.

Η πιο λεπτομερής από όλες τις συζητήσεις των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας σχετικά με τη διδασκαλία περί των εναέριων τελωνίων εκτίθεται στην Ομιλία για την Αναχώρηση της Ψυχής από τον άγ. Κύριλλο Αλεξανδρείας (+444). Μεταξύ πολλών άλλων, στην Ομιλία του ο άγ. Κύριλλος λέει: «Ω ψυχή, τι φόβος και τρόμος σε περιμένει την ημέρα τού θανάτου! Θα δεις να στέκονται μπροστά σου φρικτοί, άγριοι, αμείλικτοι, ανηλεείς, αισχροί δαίμονες, σαν μαύροι Αιθίοπες. Αυτή και μόνο η όψη τους είναι χειρότερη από οποιοδήποτε μαρτύριο. Η ψυχή, βλέποντάς τους, ταράζεται, αναστατώνεται, ανησυχεί, γυρεύει να κρυφτεί, προστρέχει γρήγορα στους αγγέλους τού Θεού για να την βοηθήσουν. Οι άγιοι άγγελοι την κρατούν και μαζί τους περνά μέσα από τον αέρα και ανέρχεται προς τον ουρανό" εκεί συναντά τα τελώνια τα οποία φρουρούν το δρόμο από τη γη στον ουρανό, σταματώντας την ψυχή και εμποδίζοντάς την να ανέλθει υψηλότερα. Κάθε τελώνιο ελέγχει τις αμαρτίες που τού αντιστοιχούν" κάθε αμαρτία, κάθε πάθος έχει τους δικούς του εισπράκτορες και ελεγκτές.»

Πολλοί άλλοι άγιοι Πατέρες, πριν και μετά τον άγ. Κύριλλο, πραγματεύονται η θίγουν εν συντομία το θέμα των τελωνίων. Αφού παραθέσει πολυάριθμα σχετικά αποσπάσματα, ο προαναφερθείς ιστορικός της Εκκλησιαστικής διδασκαλίας που έζησε το 19ο αιώνα, καταλήγει: «Μια τέτοια αδιάλειπτη, σταθερή, και καθολική χρήση της διδασκαλίας περί τελωνίων από την Εκκλησία, ειδικά μεταξύ των Πατέρων τού 4ου αιώνα, μαρτυρεί αναμφισβήτητα ότι η διδασκαλία αυτή μεταβιβάστηκε σε αυτούς από τους διδασκάλους των προηγούμενων αιώνων και βασίζεται στην αποστολική παράδοση.»32



10. Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Μόσχας, Ορθόδοξη Δογματική Θεολογία (στα Ρωσικά), τόμ. 2, Αγία Πετρούπολη 1883, σελ. 538.
11. Άγιου Γρηγορίου τού Μεγάλου, Διάλογοι, μτφρ. Στεφάνου δ.μ. με τίτλο Βίοι Αγνώστων Ασκητών, εκδ. Αδελφότητος Ίερομ. Ιωάννου «Κοίμησις της Θεοτόκου», Αγία Άννα, Άγιον Όρος 1988, IV, 32, σελ. 338.
12. Στο ίδιο, IV, 37, σελ. 349.
13. Στο ίδιο, IV, 37, σελ. 355.
14. «Διότι δεν διεξάγομεν πάλην με σάρκα και αίμα, αλλά με τας αρχάς, τας εξουσίας, τους κοσμοκράτορας τού σκοτεινού τούτου κόσμου, με τα πονηρά πνεύματα εις τους ουρανούς» (Προς Εφεσίους 6:12).
15. Μπριαντσιανίνωφ, ε. α. σελ. 138.
16. Μ. Αθανασίου Πατριάρχου Αλεξανδρείας, Ό Μέγας Αντώνιος- Βίος και Πολιτεία, μτφρ. Θεοδ. Σακελλαρίου, Έκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, ζ' εκδ., Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 119" Μπριαντσιανίνωφ, ε. α. σελ. 138-139.
17. Βλέπε παρ. 14 σελ. 122
18. «Τον άρχοντα της εξουσίας τού αέρος» (Προς Εφεσίους 2:2).
19. «Ενδυθήτε την πανοπλίαν τού Θεού, δια να μπορέσετε να αντισταθήτε κατά την πονηράν ημέραν» (Προς Εφεσίους 6:12).
20. «Δια να εντραπή ο εχθρός που δεν θα εχη να πή τίποτε κακόν για μας» (Προς Τίτον 2:.
21. Λόγος για την Υπομονή και την Ευγνωμοσύνη, ό οποίος διαβάζεται στις λειτουργίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας το έβδομο Σάββατο τού Πάσχα καθώς και στις νεκρώσιμες ακολουθίες. (Η παράδοση αυτή δεν τηρείται στην Ελλάδα).
22. «Εκείνος δε που μας στερεώνει μαζί μ' εσάς εις τον Χριστόν και μας έχρισε είναι ο Θεός, ο Οποίος και μας εσφράγισε και έδωκε στις καρδιές μας το Πνεύμα σαν αρραβώνα.» (Προς Κορινθίους Β' 1:21-22).
23. Μακαρίου τού Αιγυπτίου, «Ομιλίες Πνευματικές», Ομιλία ΙΣΤ, Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, μτφρ. Νικήτα Τσιομεσίδη, Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 309.
24. St. Isaiah the Recluse, Homily 5:22, The Philokalia, μτφρ. Palmer-Sherrard-Ware, Faber and Faber, Λονδίνο 1979.
25. Στο ίδιο, Homily 17.
26. Αγίου Ησυχίου τού Πρεσβυτέρου, «Προς τον Θεόδουλο, λόγος περί νήψεως και αρετής», Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μτφρ. Αντωνίου Γαλίτη, Έκδ. «Το περιβόλι της Παναγίας», τόμ. Α', 5η εκδ., Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 208.
27. «Δεν θα μιλήσω πλέον πολύ μαζί σας, διότι έρχεται ο άρχων τού κόσμου, και δεν έχει επάνω μου καμμίαν δύναμιν» (Κατά Ιωάννην 14:30).
28. Αγίου Γρηγορίου τού Διαλόγου, «Ομιλίες στα Ευαγγέλια», Ομιλία 39η, στο Κατά Λουκάν 19:42, 47" Επισκόπου Μπριαντσιανίνωφ, Έργα, τόμος III, σελ. 278.
29. Οσίου Εφραίμ τού Σύρου, «Λόγος για τη Δευτέρα Παρουσία και την κρίση», Έργα, μτφρ. Κων/νου Φραντζολα, Έκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη, τόμ. Δ', α' εκδ., Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 226-229.
30. Οκτώηχος, Βιέννη, 1855, Ήχος δ', Παρασκευή, 8η Ωδή τού Κανόνα τού Όρθρου.
31. Στο ίδιο, Ήχος β', Σάββατο, 9η Ωδή.
32. Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Μόσχας, έ. α. σελ. 535.